Tooneel .Een, gebeurtenis in Duitscnlanos tooneelgescmedenis GEORG K AIS ER 1878-1938 VicÉor E. van Vriesland VRIJDAG den 25en November was het 60 jaar geleden dat Georg Kaiser te Magdeburg geboren werd. Het is noodzakelijk en het is mogelijk, zich nu te bezinnen op deze hoogst merkwaardige figuur, die, hoe men ook over hem moge denken, met hoofd en schouders uitsteekt boven de andere tooneelschrijvers van zijn generatie. Wat is er overgebleven van een Von Unruh, een Sternheim, een Toller ? Alleen Berthold Brecht heeft zich weten te handhaven, maar diens ongetwijfeld schitterende begaafdheid zal toch wellicht in de toekomst blijken meer aan een bepaald tijdperk gebonden te zijn gebleven, daar zij regelrecht en overwegend met dien tijd verband hield en eruit voortkwam. Kaiser is (na den grooten pionier en voorganger Wedekind) de eenige, die uit de technische ver nieuwingen, de verruiming der uitdrukkingsmidde len van het expressionisme een meer blijvende ver worvenheid voor het tooneel van later tijden heeft gemaakt. Hij heeft, ten opzichte van zijn eigen meer experimenteele en excessieve aanvangswerken, de ontwikkeling gevonden naar een vereenvoudiging en veredeling, die de hevige en vurige ontdekkingen der jeugd niet verloochent, maar ze ophief en opnam tot een harmonischer, klassieker verband, waarin zij tot blijvende verrijking van de middelen der letterkundige taal en der dramatische uitdrukking meewerkten. Een ongehoorde arbeidskracht heeft Kaiser aan een fantastisch eigenzinnig en grillig leven gepaard. Hij is de man die, in een stations-wachtkamer een affiche van Buenos Aires ziende, zonder iemand te waarschuwen op trein en boot stapt en daar voor een tijd naar toe gaat. Deze plotselinge en grillige rondzwervingen welke, tot de wereld in star nationa listische begrenzing gewrongen werd, herhaaldelijk voorkwamen, verhinderden niet het ontstaan van een oeuvre van circa 45 drama's. Van het begin tot het einde openbaarde zich daarin een zeldzaam meesterschap over de taal, een hoogst oorspronke lijke vorm van versobering van den tooneeldialoog, waarin het demonisch temperament van den auteur, wien geen onderwerp te gewaagd is, als het ware verstard wordt in het koude licht van zijn intellect, voor goed gefixeerd in een schijnbaar levenloos maar ongemeen sterk sprekende, onna volgbaar puntige, schier mathematisch saamvattende formuleering. Dat die saamvatting tot een voornamelijk uit schranderen en zuiveren formuleerlust ontstanen dialoog, welke <*oar zijn hameren de kortheid bovendien aan een volkomen eigen rhythme uitdrukking kon geven, in een even beknop te structuur van het dramatische beloop toch zoo scherp levende menschen, hartstochten, gestalten voor ons oog stelt, is het zeer eigene van Kaiser's kunst. Want men denke toch vooral niet, door den schijn misleid, dat Kaiser alleen maar een intellectualist is, een verstandelijk mensch. Zelfs de meest be dachte" motieven van zijn drama's vinden nog een volkomen overtuigende en uiterst suggestieve uit werking. De fabel van Kaiser's uitsluitend intellec tualisme is mede verbreid door het over hem ge schreven pretentieuze, oppervlakkige en onvoldoen de boek van Bernard Diebold, waarin eigenlijk alleen een aardige vondst is de titel, waarin hij Kaiser een ,,Denkspieler" noemt. Kenschetsend voor de vurigheid van Kaiser's persoonlijkheid is zijn uitroep voor den rechter, in de na-oorlogsjaren, toen vijanden een civiel proces tegen hem hadden aangespannen; Tut dem Geist nicht weh, denn Geist ist schon eine unheilbare Wunde." Een derge lijke uiting verklaart, hoe bij Kaiser een vloeiende en overvloeiende aandoening steeds in een harden en kouden, als uit marmer gehouwen speelstijlvorm vastgelegd werd. WE kunnen onmogelijk bij Kaiser's talrijke tooneelstukken afzonderlijk stilstaan. Bij alle uitdrukkingskracht bevatten zij vele gescha keerde, diepe en dan ook van het oppervlak" weggewischte doordachtheden. Wellicht is eerst de bestudeering van den tekst in boekuitgave noodig, naast natuurlijk de vertooningen, om deze algeheel tot hun recht te doen komen. Na een tijd van fenomenalen roem, waarin Kai ser's werk in talrijke steden en landen tegelijk ver toond werd, is hij, ten onrechte, van het repertoire verdwenen. In het Derde Rijk zelf is hij niet, of zoo goed als niet meer gespeeld. Men grijpe deze op zich zelf betreurenswaardige omstandigheid aan, om zich te verdiepen in de lectuur van dit werk, waarvan het beste gedeelte zijn onvergankelijke plaats in de letterkunde behouden zal. Men leze Gas, Die Koralle, Die Burger von Calais, Brand im Opernhaus, Von Morgens bis Mitternacht, Kolportage, Gilles und Jeanne, Oktobertag. Men leze vooral het prachtige Nebeneinander, voor mij zijn schoonste tooneelstuk, een van de grootste en sterkste stukken van den modernen tijd. In dit werk sprak zich een man uit, die zich als scheppend kunstenaar met scherpe denkkracht boven een ondergaanden tijd verhief in de wereld der drama tische gestalte. De inspanning, noodig om deze menschelijke geesteshoogheid te handhaven heeft in den loop der jaren een innerlijke vereenzaming ten gevolge, waaruit alleen werk, werk en nog eens werk hem redt. Twee a drie tooneelstukken per jaar worden zijn gewoon kwantum. Een wereld kornt samen in het brein van dezen man, die na zijn omzwer vingen nog slechts aan de schrijftafel leeft en in de practijk des levens zoo weinig ijdel is, dat hij waar schijnlijk een uniek geval nog nooit een première van een zijner stukken heeft bijgewoond. Het beel den der zuivere idee interesseert hem, maar hij Georg Kaiser trekt zijn handen af van wat de theaters daar dan verder van maken. Een tot gestalte gekomen ideeënrijkdom en vindingrijkheid worden door Kaiser verrassend omgesmeed tot een nieuw ontdekt, rhythmisch, helder taalbeeld. Een subtiel vertakte zielkunde krijgt, boven toevallige omstandigheden uit, de overtuigingskracht van het onafwendbare. In de ontwikkeling van het omvangrijke oeuvre ziet men allengs dat de aanvankelijke sociale tijdsproblemen teruggedrongen worden door eeuwige wetmatig heden: leven, dood, liefde, waarheid en fictie. Niet alleen naar den vorm maar ook naar den geest is aldus in Kaiser het expressionisme metter tijd tot zakelijkheid geëvolueerd. Intusschen is hij meester, geen slaaf van zijn techniek; kunst komt van kunnen, en alleen de geestesdispositie bestemt den aard van Kaiser's productie. Der Gerettete Alkibiades schrijft hij in twee dagen, aan Holle, Weg, Erde werkt hij tien jaar. De primaire doelmatigheid en nuttigheid van zijn ongesierden uitdrukkingsvorm maskeert hij niet: zij werken mede aan den indruk van schoon heid. Daarom geen overbodig woord, maar de hoogste concentratie; gepraat" wordt er weinig, een tijd spreekt zich uit. Na Hebbel was in Duitsch land voor het eerst in Kaiser een denker weer dramatisch kunstenaar. Toen kwam 1933. Het spreekt vanzelf, dat deze kerngezonde kunst in het nieuwe Duitschland niet langer een voedingsbodem kon vinden. Door ge zinsbanden langen tijd aan zijn woonplaats ge bonden, bewaarde Kaiser al dien tijd een ijzig en stoïcijnsch zwijgen. Wie zal zeggen, welk leed dit voor dezen zoo productieven mensch beteekende? Men hoorde niets meer van hem. En de man, die in 1919 en 1920 uit zijn honoraria 550.000 goud mark ontving, werd vergeten. Maar hoe men over EEN GEESTIG BOEK? Kiest U dan MARY DORNA ONMAATSCHAPPELIJKE VOORKEUR Teekeningen van Theo Ortmann Vlotfe, rake impressies uit het leven rondom ons, teedere momenten, humoristische voorval len, kortom een boek waarmede men zich kosteijk en intelligent verpoost. ing. f 2.- . GO b. t 2.75. IN DEN BOEKHANDEL VERKRIJGBAAR het doode zegeviert heeft hijzelf in de slotwoorden van zijn roman £s ist genug gezegd: ,,Door midden in het leven op te breken en zijn kostbaren schat voor het geschreeuw en rumoer te redden en zich achter den stroomenden tijd neder te zetten en herademend te spreken: Het is genoeg". GEORG Kaiser heeft Duitschland onlangs vrij willig verlaten om er niet meer terug te keeren; en ineens bleek hij drie, vier stukken in portefeuille te hebben. Een daarvan, Der Gartner von Toulouse, zal binnenkort in den Querido Verlag het licht zien. Wij waren in de gelegenheid van dit stuk kennis te nemen. Technisch is het weer een meesterwerk: alle vijf bedrijven spelen in de gereedschaps-bewaarplaats van een broeika^, en behalve een kleine bijfiguui treden slechts drie personen op: de tuinman, zijn vrouw, en de bezitster van het buit:ngoed. die in deze vrouw toevallig blijkt een gewezen slachtaffer van haar verleden a la Mevrouw Warrens terug te vinden. (Zoo naverteld, lijken Kaiser's gegevens altijd bedachter" en gewaagder dan zij in zijn magistrale behandeling werkelijk zijn). Er ontstaat nu een tragische driehoeksverhouding in den geest van Claudel's L' Echange. Wanneer de tot een korten misstap verleide tuinknecht blijk geeft, dat zijn vrouw zijn eenige liefde is en dat hij een nieuw leven met haar wil beginnen nadat ze zijn faux-pas heeft ontdekt, onthult de be woonster van het buiten hem het verleden van zijn vrouw en dreigt, dit ook in het stadje bekend te zullen maken, tenzij hij zijn echtgenoote verstoot. De tuinder vermoordt nu zijn meesteres ??maar ook zijn vrouw is thans voor hem, den wijze die de ziel der planten aanvoelt, een ontwortelde. RaadseJachtig, als een noodlotstrn^edie, tegelijk wreed en bevredigend, is dan het slot: de tuinman overtuigt zijn vrouw, dat zij de schuld aan den moord op zich moet nemen. Als Candide zal hij voortaan slechts leven om zijn tuin te cultiveeren. Hij volgt in deze zinnebeeldige oplossing de wijsgeerige gestemdheid van Vergilius' Bucolica II 196?200, waar men leest, dat slechts menschelijke aandacht en arbeid behoedt voor den achteruitgang en ondergang, welke in de aan zichzelf overgelaten natuur liggen. De zorg voor zijn planten, die tegen het opkomend onweer geschut moeten worden, is het eenige dat, onmiddellijk na den moord, zijn houding bepaalt. Typisch Kaiser is de volkomen onnadrukkelijke en onopzettelijke symboliek in details, zoozeer natuurlijk en organisch in den dialoog ontstaande, dat zij slechts bij langzame en nauwgezette lezing tot het besef doordringt. Wij kunnen wegens plaats gebrek hiervan geen voorbeelden aanhalen, maar willen toch verwijzen naar de bewijsplaatsen, om zoodoende belangstellende lezers in de gelegenheid te stellen eerlang, wanneer het werk verschijnt, aan deze merkwaardige en treffende bizonderheid voldoende aandacht te besteden: Blz. 13, regel 2 en 3; blz. 16, regel i; blz. 18, regel 2 en 3; blz. 37, regel 9 en 8 v. o.; blz. 45, van regel 20 tot onderaan. Ten slotte nog een enkel woord van erkentelijk heid voor hetgeen de schrijver dezer regelen mocht ervaren van Kaiser's ruime kameraadschap en onbaatzuchtige hulpvaardigheid tegenover jongere schrijvers, te opmerkelijker bij een zoo terugge trokken figuur, die zich van het openbare litteraire verkeer steeds verre hield. Nooit zal ik vergeten hoe Georg Kaiser tijd noch moeite spaarde om, vindingrijk en toegewijd, den Duitschen tekst te revideeren van een stuk van mijn hand, toen dit in 1925 te Frankfort a. d. M vertoond werd. ALGEMEENE ETHNOGRAFICAen KUNSTHANDEL AALDERINK Splegelgracht 15 Amsterdam-C. ST. NICOLAAS CADEAUX UIT AI,Ï> PAG. 11 DE GROENE No. 3208