Letterkundig leven _L)e man -Lreud en de letteren Albert Heiman HET nieuws van Freud's verscheiden heeft niet die indruk kunnen maken welke gewoonlijk het gevolg is van dergelijke doodsberichten; want het betekent slechts dat een bepaalde werkperiode afgesloten werd, en er van zijn hand geen boeken meer verschijnen zullen. De persoonlijkheid van Sigmund Freud, belichaamd in zijn werk, begint echter nu pas te leven, in een wereld die hij, met al zijn joods criticisme en zijn kentheoretisch pessi misme, toch nog hoger heeft aangeslagen dan haar niveau in de huidige realiteit blijkt te zijn. Het werk van Freud is niet gebonden aan een bepaalde richting, noch aan een bepaalde natio naliteit, noch aan toevallige constellaties; het is eerder de schepping van een methode dan van een stelsel, eerder een discipline dan een systeem van veronderstellingen. Daarom is het, ondanks alle tegenstand, in n mensenleven gemeengoed ge worden van het meest vooruitstrevende deel der beschaafde wereld, en zal het nog wel lang duren, voordat men de menselijke ziel zal kunnen gaan bestuderen, zonder rekening te houden met dat duistere, Acherontische" gebied, waartoe hij ons heeft leren doordringen, en waarvoor hij ons de obool meegegeven heeft, die de beeldenaar van Oedipus draagt. Terwijl in de loop der geschiedenis aan bijna alle theorieën en stelsels slechts een betrekkelijk kort stondig leven beschoren geweest is, zijn de werk methodes en de wetenschappelijke discipline slechts zeer zelden, en dan voor heel lange tijd vernieuwd. Sedert de Middeleeuwen, of wellicht al sedert Plato, heeft in de Westerse wereld deze vernieuwing nooit zonder ernstige tegenstand kunnen plaatsvinden. En er bestaat helaas niet veel verschil tussen de gifdood van Socrates, de brandstapel van Galilei's werken, de ballingschap van Descartes, het guillo tineren van Lavoisier, en de moderne Staatenlosigkeit" van mannen als Einstein en Freud. Dit persoonlijk wanfortuin, dat zij onder meer delen met de kunstenaars die naar nieuwe wegen zoeken, is echter nooit een beletsel geweest voor de doorzettingskracht en de levensduur van hetgeen zij voorstonden. En wie zou durven ontkennen dat het werk van Freud niet thans reeds zijn vruchtbaarheid op velerlei gebied bewezen heeft? Het kenmerkende van een grote methode is haar aanwendbaarheid ver buiten het terrein waarvoor zij werd uitgedacht, en stellig op alle aangrenzende gebieden; juist zoals sommige natuurwetenschappelijke vondsten wijde perspectieven bleken te openen op het gebied der geesteswetenschappen, en de ontdekkingen op dit gebied wederom de sterkste invloed konden uit oefenen op de ontwikkeling van kunst en letteren. ZO heeft de psychoanalytische methode van Freud, onder verlies van menige aanvechtbare bijkomstigheid, zich tegen alle uitermate diep gewortelde weerstanden der mensen in, doorgezet in de psychologie en op alle gebieden die van deze tak van wetenschap profiteren: geneeskunde en paedagogie, godsdienst en geschiedvorsing, en niet in de laatste plaats de plastisch- en literair-beeldende kunst. Om ons tot het artistiek gebied te beperken: op tweeërlei wijze heeft Freud's psychoanalytische methode het is in tegenstelling met de vulgaire opvatting in geen enkel opzicht een Weltanschauung"?aan de surrealistische schilder- en beeld houwkunst essentiële diensten bewezen. Zij heeft de geremde, in conventioneel denken en voelen vast geroeste psyche der kunstenaars op losse schroeven gesteld, hen geleerd de weerstanden te overwinnen, door te dringen tot in de dreigendste afgronden der eigen persoonlijkheid. En zij heeft hen geleerd, dat ook deze pas-ontdekte wereld van het voor- en on bewuste gemeengoed is van alle mensen, zodat er bij de weergave van haar inhoud met een machtige factor van algemene verstaanbaarheid te rekenen valt, die het mogelijk maakt ook uit de regionen die tot nu toe taboe" waren, een aangrijpende kunst" op te diepen. Een overeenkomstige dubbele invloed heeft Freud ook op de moderne literatuur der beschaafde wereld uitgeoefend: een therapeutisch-opvoedende bij vele schrijvers, een verrijkende en verruimende inzake de behandelde stof. Doch daar in dicht- en roman-kunst ook nog een groot kwantum psycho logie ingeschakeld wordt, heeft de literatuur ook methodologisch, in haar manier van analyseren en voorstellen profijt getrokken van Freud's werk. Men kan hierbij spreken van een directe en een indirecte beïnvloeding, om dan nu alvast te consta teren, dat de laatste heel veel belangrijker gebleken is, dan alle probeersels van de kennelijk freudiaan se" dichters en romanschrijvers. Zoals er een postanalytische steriliteit bestaat, die vooral bij kunste naars waar te nemen valt, m.a.w. vele kunstenaars verliezen na en tengevolge van een overigens ge slaagde" analyse de wezenlijkste bestanddelen van hun scheppend vermogen, doordat zij te gezond" en normaal" zijn voor een kunstenaar, zoo is ?er ook een psychoanalytisch voortreffelijk gefun deerde letterkunde, die niettemin alle bekoring mist, en zeker alle kracht die uitgaat van een zo neuro tisch en onmethodisch schrijver als Dostojefski. Maar evenals ook menig kunstenaar de steriliteit van genoemde periode te boven komend, daarmee juist de sterkte van zijn kunstenaarschap bewijst en dan inniger, sterker, gezonder werk levert, evenzo blijkt de literatuur waarin niet bruutweg de psychoanalytische methode (en terminologie !) over genomen werd, maar waarin zij des te onopvallender naarmate grondiger werd verwerkt, gewonnen te hebben aan indringingsvermogen en suggestiviteit, aan achtergrond en perspectieven. Het is een der beste middelen geworden ter bestrijding van de tellurische leugen, die ontstaan is en voortleeft door het verkondigen van gehalveerde waarheden om trent 's mensen natuur en binnenste. Zulk psychoverisme" in de literatuur, een nog maar al te zeldzame eigenschap bij de meest uiteenlopende schrijvers van Thomas Mann tot Joyce, van D. H. Lawrence tot Ludwig Lewisohn, van Proust eti Gide tot Céline, is de kostbaarste aanwinst die er in de ontwikkeling der letteren van deze eeuw te zoeken valt. Zij is het complement van het fysische realisme der meesters uit de tweede helft van de vorige eeuw. Freud heeft daartoe de grootste stoot, de methode en de middelen gegeven; hij en zijn leerlingen hebben tevens getoond hoe dit streven reeds bij enkele oudere schrijvers bestond, en hoe zij met onze nieuwe kennis van zaken beter gelezen en achterhaald kunnen worden. Men vormt trou wens geen schrijvers zonder tegelijkertijd lezers te scholen. "TTENSLOTTE heeft ook de buitengewone stylist l die Freud zelf in zijn geschriften was, grote invloed uitgeoefend op de wetenschappelijke stijl der psychologen en op de psychologische stijl der romanciers. Weinigen hebben hem nog geëvenaard in de combinatie van wetenschappelijke nauwkeurig heid met aangename klaarheid en didactische ge leidelijkheid. Menige beschouwende bladzijde van Freud, menig ziekteverhaal kan gerust gerekend worden tot de letterkunde in ruimere zin, en kan wat verhaalkunst en zorgvuldige constructie betreft, best een vergelijking doorstaan met de beste psycho logische novellen van onze tijd. Freud, in zijn persoonlijk leven het voorbeeld van wetenschappe lijke strengheid en discipline, heeft overigens nooit gedilettantiseerd in welke kunst ook; wel heeft zijn enorme literaire belezenheid hem in staat gesteld veel inzichten uit de literatuur te putten, veel voor beelden daaraan te ontlenen. Aan het Oedipusdrama heeft hij de naam ontleend, die thans wel voorgoed de aanduiding zal blijven van een der voornaamste schutsluizen van het onbewuste. Het is een twijfelachtig voorrecht, te sterven in een zo chaotisch tijdperk en milieu als dat waarin Freud zijn einde zag naderen; maar het is stellig een voorrecht te mogen sterven terwijl de strijd om het eigen levenswerk, de veroveringstocht der eigen idee-nog geenszins afgesloten is. Freud is nimmer de profeet geweest van een schonere toekomst, boeken als Die Zukunft einer Illusion" en Das Unbehagen in der Kultur" laten ons niet de minste twijfel hieromtrent, maar hij is de voorloper van iemand wiens ster nog niet is opgegaan, en die de schepper zal moeten zijn van een psychosynthese", zodra de levensvorm en het menselijk fenomeen daar zal zijn, dat ons deze mogelijkheid voor ogen demonstreert. Als Freud door velen, ook enkele der beste schrijvers van Europa warm vereerd wordt, en zijn nagedachtenis onder hen met evenveel hartelijkheid als waardering bewaard zal blijven, dan is dit het gevolg van iets dat hij-zelf volstrekt niet bedoeld heeft: door de onkreukbaarheid van zijn discipline, door de onvertroebelbare eerlijkheid van zijn visie een genezende mentor te zijn. Iemand wiens pioniersdiensten telkens weer geroemd zullen worden, wanneer een romancier het Sesam open*' van de altijd weer even raadselachtige mensenziel. oym boli sme7 E iJtroommgen en pers peet: uitbreken van den vorige] 'S' A. M. Hammacher TOEN in 1914 de oorlog over Europa kwam bleek de kunst reeds jaren te voren in een fundamenteel proces van omwenteling te verkeeren. Tegen het einde der vorige eeuw was als een occulte macht de symbolische geest in haar gevaren. De kunst kwam uit haar stemmingscultus weer tot een symbolische bewustwording. Met het symbool werd tevens het bewustzijn wakker van haar verband met het omringende leven. M.a.w. haar verband met de maatschappij en in engeren zin, met het gebouw, gaf haar een sociaal en archi tectonisch karakter. De symbolische ontwaking ging echter geestelijk en historisch de bestaande maat schappelijke organisatie, het hoogtij van den igen eeuwschen burger, te boven. Zij kreeg daar geen vat op, zij had de taal van dien burger verleerd in de voorafgaande periode van vijandschap tusschen artiest en burgermaatschappij. Maar al had zij dien burger wél verstaan, met zijn gegevens had de sym bolische bewustwording toch weinig kunnen uit richten. Als een voor ons nog altijd aangrijpend Freud op zeventigjarige!) leeftijd PAG. 10 EN II DE GROENE No. 3252