acine zon Film der theater Albert Heiman DE eigenaardige gewoonte der jubilea heeft gemaakt, dat nu het juist driehonderd jaar geleden is dat Jean Racine geboren werd, iedereen die er officieel of officieus toe geroepen is, het zijne heeft gezegd van de betekenis en het werk van deze prominente figuur, voor wie de algemeene belang stelling na een paar jaartjes wel weer tanen zal, gelijk ze ook eerder getaand is; totdat er weer een nieuw jubileum in aantocht is, en men zijn eerbied waardige buste opnieuw voor het voetlicht sleept. Het is nu eenmaal het lot der Onsterfelijken, dat ook wanneer hun roem onaangetast blijft door de tand des tijds, hun cultus de practijk des roems aan de periodiciteit onderhevig is, die alle menselijk bestaan kenmerkt. Ook de schitterendste sterren .gaan op en onder; ook de zon wordt soms seizoenenlang verduisterd door de meest voze wolken. Het doet noch aan hun glorie, noch aan hun eeuwigheid iets af. Integendeel, het feit dat zij na de vergetelheid van enkele geslachten tóch weer terugkeren voor het aanschijn der volkeren, is het beste bewijs van hun grootheid. Het past niemand daaraan te t.ornen. Maar verering en bewondering hebben ook hun gevaarlijke kanten; ieder begin van vergoddelijking is tevens een begin van ontmenselijking. En zo komt het, dat men juist op die tijdstippen dat een grote figuur wederom in het zenith verschijnt, on willekeurig geneigd is hun menselijke, individuele kanten uit het oog te verliezen, verblind als men wordt door de zeldzame eigenschappen die zij verpersoon lijken. De complementaire wijsheid van La critique c'ést un monsieur", is die welke, ik geloof Cocteau, eens formuleerde met: Baudelaire est un bourge ois." En indien men van geval tot geval zoekt naar - een nadere omschrijving van wat die meneer" of die burgerman" precies geweest is, dan komt men soms ook beter nog dan langs de koninklijke weg der tekstcritiek achter de verborgenste geheimen van het werk waar tenslotte alles om begonnen is. Ik wil niet zeggen 'altijd; maar toch vaak genoeg, en dat is dan ook het enige excuus dat er bestaat voor het wroeten in de levens-intimiteiten van grote gestorven kunstenaars. Die van de levenden en de kleine gecanoniseerden kan men beter altijd met de mantel der liefde bedekken. Juist het geprodu ceerde werk geeft hun daar recht op. Het is in deze gedachtengang dat men zich onder het bewonderen van Racine's melodieuse verzen, in de ban der dramatische kracht van sommige personnages, bekoord door de milde en toch mannelijk-tedere levensvisie die aan heel zijn theater' oeuvre ten grondslag ligt, toch telkens weer afvraagt wie dan eigenlijk de man was, die dit alles gemaakt heeft. Hoedanig de innerlijke gesteltenis van de gestalte was, die zozeer doorzongen werd van deze dichtkunst, dat zij voor ons een per-sona", de literaire persoonlijkheid van Jean Racine werd. Nu ik den dichter enigermate ken, wilde ik dat ik ook den burger kon kennen, terwille van een die per doordringen in het dichtwerk, juist daar waar het werkelijk, als een geheimzinnige deur, dicht" is. BURGER Racine bezat niets burgeiijks; daarvoor was hij teveel hoveling aan een hof dat het pralendste en meest autocratische van vele eeuwen en landen geweest is; daartoe maakte ook zijn op voeding te Port-Royal hem ongeschikt. Jansenisme is anti-burgerlijk, het kent enerzijds het individuele een grote zelfstandigheid toe ten opzichte van God, anderzijds staat het zo absolutistisch tegenover de menselijke eigenschappen en hartstochten, dat er geen levensgebied te vinden is, dat het niet met zeer scherpe noties van goed en kwaad doordrenkt. Wij zien het drie eeuwen na Racine nogmaals in de romankunst van Mauriac ten duidelijkste gedemon streerd. Dit bewustzijn van goed en kwaad, gebaseerd op een meedogenloze, maar steeds innig-menselijke analyse der passies, wordt in het oeuvre van Racine van werk tot werk sterker. Een analyse stelt voorop: het bestaan van tweestrijd, ambivalentie, het er kennen van tegengestelde, gelijktijdige strevingen. De mildheid van Racine, die ook materieel" in zijn soepele, zangerige versificatie tot uitdrukking komt, groeide uit een zich steeds dieper ingravend besef van 's mensen uiteindelijke onmacht, zijn van oerbegin af gedetermineerd-zijn. Dit besef van een christelijk-gekleurde, maar even onverbiddelijke als de heidense Anankéverbond zijn geest zo hecht aan die van het antieke drama, dat hij het klaar speelde om in een tijd en omgeving van zoveel ver vlakte conventie de heldengestalten der Griekse tragici een nieuw, eigen leven in te blazen, dat wij ook vandaag nog in zijn volle, warme realiteit blijven erkennen. Dat is in het bizonder met zijn vrouwen figuren het geval, en in zijn tekening van de reeds van de primitiefste zinnelijkheid gelouterde liefde tussen de sexen. De vrouw in Racine's theater.... Er is een hoofd stuk in zijn levensgeschiedenis, dat daar een heel merkwaardig licht op werpt. Al vóór zijn veertigste levensjaar, na meerdere aan het hof van Louis XIV wel onvermijdelijke affaires" tot vrome inkeer teruggekomen, en nog slechts dramaticus met tegen zin, huwt hij nog in hetzelfde jaar dat Phèdre" ontstond op raad van zijn biechtvader een vrouw die hem gelukkig" wist te maken, die hem in ieder geval zeven kinderen schonk, maar.... die nog nooit een stuk van hem gelezen had! Ook hijzelf bezat de ambivalentie om zich in zijn persoonlijk, huiselijk leven niet te willen lastig vallen met de analytische problemen, die hem in zijn theater bezig gehouden hadden en hem ook later nog in Athalie" even zouden verontrusten. En effet, Phèdre n'est ni tout a fait coupable, ni tout a fait innocente," vertelt hij zelf. Elle est engagée par sa destinée" En toen dat lot Racine zelf in de sfeer van een anders gerichte, meer confuse vrouwelijkheid bracht, was hij de eerste om de weg der zorgeloze zachtmoedig heid te gaan. Die weg is overigens al in de voorafgaande periode van bezorgdheid aangegeven; hij wendde heel zijn talent aan, om vooral de vrouwenfiguren minder hatelijk, minder hoekig te maken dan ze bij zijn klassieke voorbeelden waren. Hij interpreteert ze naar zijn eigen karakter, en hun aantrekkelijkheid is die van de persoon des dichters zelf. En ook de latere, in vroomheid gevluchte zorgeloosheid hij was de wereld abhanden gekommen" mag men niet zien als een verlies aan karakter. Het is onbezorgdheid, omdat het gepredestinecrd-zijn hem niet meer kan schelen; hij weet zich in de hand van God, en dat is hem genoeg. Terwijl hij zich in Phèdre" nog druk maakt om de titelheldin van karakter-smetten uit Euripides te zuiveren, aange zien hij meent dat een prinses zich niet van laster bedient, maar een voedster dat wel zou kunnen doen omdat zij toch eenmaal serviele neigingen heeft, durft hij zich gerust de ongenade van zijn broodheer en de parasiterende hofkliek op de hals te halen, door het maken van een geschrift over de ellende van het met belastingen uitgemergelde volk. Daar hebt ge tijdens Racine's leven de aandoenlijke anticlimax van wat bij de jubilea pleegt te geschieden: de gevierde dichter werd weer geheel mens en offerde de aureool om zijn statiepruik op tegen de kaalheid der alledaagse werkelijkheid. IN dit licht moet men ook de prestatie zien, welke de literatuurgeschiedenis bij voorkeur op het tegoed van Racine schrijft: de gestalcen tussen de coulissen weer vermenselijkt te hebben, terwille van de'waarachtigheid van hun innerlijk; ze be vrijd te hebben van de schematisering van Corneille, zonder al te veel rekening te houden met ds (voor een determinist als Racine futiele") invloed der circonstances", die bij Molière zulk een overheer sende geldigheid bezitten. Met voordacht toont hij de schaduwzijden van de deugd, het aanlokkelijke schamplicht dat ook op het kwaad valt; geen held gaat meer geheel vrij uit, elk heeft ook zijn zwak heden, en hun sterke kanten winnen door dit contrast. Om tot deze overtuiging te komen en zo-iets te kunnen verwerkelijken moet men in zichzelf zowel de lieflijke verstilling der goedheid als-ook alle stormen der hartstochten hebben doorleefd. Onder de gladde, tot het uiterste verzorgde opperhuid van Racine's drama's stroomt bloed van elke bestaanbare consistentie onder de hoogste druk. Naarmate deze druk voelbaarder werd, konden de hovelingen met hun primitieve amours" het ver wijt van zulke voldragen menselijkheid minder verdragen. De ware dichter is een geweten dat óf gelukkig maakt, óf tot waanzinnig-wordens toe tergt. En voor eiken Orpheus staan er duizenden bacchanten klaar om hem te verscheuren. Gelijk ook met den schepper van de Phèdre" geschied is. Voortaan, in de twee bijbelse stukken die pas twaalf en veertien jaar later volgen, was het niet meer de autonome mens die Racine interesseerde, maar zijn plaats in het goddelijk wereldbestel, zijn verhouding tot het Opperwezen. Dat hij daarbij expansiever werkt, zijn theater een pompeuzer effect maakt, doch minder aangrijpt, is dat toeval ? Of deed hij zijn ware aard zoveel geweld aan, dat hij toen al versteende, een ere-buste van zichzelf werd ? Wie zal het zeggen.... FILMBALANS C. Boost VAN de vele interessante aspecten, die zich voordoen bij het opmaken van de jaarlijksche filmbalans, wanneer men de films van het af geloopen jaar in een lange rij voor zich ziet, is wel het meest opvallende, dat de film zich volkomen los van actueele tijdsomstandigheden ontwikkelt. Van alle problemen, dramatische spanningen en wereldschokkende gebeurtenissen, waaraan het thans afgeloopen, maar ook reeds het daaraan vooraf gaande jaar zoo rijk was, zal men niets terugvinden in een der vele films, die dit jaar in première kwamen. Het gaat er minder om of het een fout dan wel een verdienste van de filmindustrie is, dat zij zich buiten de vraagstukken van dezen tijd plaatst en den veiligen weg van het tijdlooze amusement kiest, maar het feit blijft opvallend, dat een uitingsvorm, die krachtens haar potenties voorbestemd scheen de realiteit te dienen, zich geheel buiten de werke lijkheid weet te plaatsen, zonder daardoor aan vruchtbaarheid in te boeten. Want de vroeger vernv.lde anti-Nazi films moeten meer als conjunc tuur-verschijnselen gezien worden, gestimuleerd door het verloren gaan van enkele belangrijke afzetgebieden (het steeds grooter-wordende Duitschland plus Italië) en niet als een der vele reacties op bepaalde tijdsomstandigheden. ZOOALS de film zich dit jaar aan ons heeft voor gedaan ontbreekt dus het aspect van de actualiteit volledig en hebben wij weer te maken gehad met de talrijke variaties op het thema enter tainment", waardoor de vele mogelijkheden van het instrument film wel gesuggereerd, maar in de meeste gevallen niet bewezen werden. Ik moet hierbij direct een uitzondering voor de Fransche productie maken, die, als geen jaar tevoren, haar geestelijke superioriteit op de internationale filmmarkt bewees, al inspireerde zij zich niet op onzen tijd. In deze productie ontbrak bijna geheel de note gaie" en niet zonder reden heeft men hier en daar de spot gedreven met de moordzuchtigheid der Fransche filmproducenten. Een medewerker aan Cinémonde" maakte dezen zomer een balans op van 18 maanden Fransche film en kwam tot het verrassende resultaat, dat in 58 van de 150 films niet minder dan 85 gevallen van gewelddadigen dood voorkwamen, waaronder 35 moorden en 19 zelfmoorden. Maar veel minder dan bij de Ameri kanen wordt de moord in de Fransche film als een sensatie-element ingelascht, zij vormt een der ingrediënten, waarmee de sfeer of een bepaald milieu geteekend wordt. En juist aan deze sfeerteekening besteedt de Fransche regisseur veel zorg, hij neemt hiervoor zijn tijd en een deel van de film en hij is lang niet zoo gehaast om met de handeling te beginnen als zijn Amerikaansche collega. Hierdoor blijft de Fransche film in een ander geheugenbeeld achter dan de Amerikaansche; bij de eerste herinnert men zich allereerst de sfeer, waarin het drama zich afspeelde, de sfeer van het Parijsche conservatoire in Ouverture", de sfeer van het Hotel du Nord" of van het pompstation in Le dernier Tournant" en bij de Amerikaansche film blijven vooral de opeenvolgende feiten, grappig of dramatisch, in het geheugen. In tegenstelling tot andere jaren zijn het ditmaal niet de buitenlanders geweest, die groote successen op hun naam kregen, integendeel: noch Pabst met zijn Drame de Shanghai", noch Robert Wiene met Ultimatum" of Fedor Ozep met Gibraltar" of Princesse Tarakanova" konden zich in hun prestaties meten met de producten van de jongere garde, van Carné, Allégret, Grémillon of Chenal. Alleen Ludwig Berger maakte een luchtige, geestige uitzondering met Trois Valses", een film, die met Rue Michel 8" van Yves Mirande de eenige ondra matische verstrooiing in deze veelbelovende en dramatisch aan haar einde gekomen Fransche productie. l gispen i | woninginrichting / meubelen lampen amsterdam den haag rotterdam PAG. 11 DE GROENE No. 3265